اولین ساعت آبی جهان پنگ
پنگ یا پنگان؛ ابزاری سنتی برای اندازه‌گیری حق‌آبه در قنات‌ها
نویسنده: تیم محتوای مسافرنامه | تاریخ انتشار: اردیبهشت ۱۴۰۴
مقدمه
در دل نظام سنتی کشاورزی ایران، قنات‌ها نقش حیاتی در تأمین آب برای روستاها و مزارع داشته‌اند. یکی از مهم‌ترین چالش‌ها در بهره‌برداری از قنات، مدیریت دقیق و عادلانه تقسیم آب بین مالکان یا ذینفعان آن بوده است. در این میان، وسیله‌ای به نام پنگ یا پنگان – که با نام‌های سبو و سرجه نیز شناخته می‌شود – به عنوان ابزاری ساده اما دقیق برای اندازه‌گیری زمان دریافت آب (حق‌آبه) مورد استفاده قرار می‌گرفته است.
پنگ یا پنگان چیست؟
پنگ یا پنگان ظرفی گلی یا فلزی است که در ته آن سوراخ بسیار کوچکی تعبیه شده و درون یک تشت یا ظرف پر از آب قرار داده می‌شود. با نفوذ تدریجی آب از سوراخ زیرین، این ظرف به مرور پر شده و در نهایت به دلیل سنگینی، واژگون می‌شود. زمان لازم برای پر شدن کامل پنگ، معیاری برای اندازه‌گیری مدت زمان سهم هر مالک از آب قنات بوده است.
ساختار و اجزای پنگ
این وسیله معمولاً از جنس سفال، مس، برنج ساخته می‌شده است. طراحی آن به‌گونه‌ای بوده که حجم، جنس، و اندازه سوراخ در ته ظرف تأثیر مستقیمی بر زمان پر شدن آن دارد. میراب، شخص مسئول تقسیم آب، با تجربه و دقت خاصی از این ابزار برای اجرای دقیق نوبت‌ها استفاده می‌کرده است.
نقش میراب و کارکرد پنگ در تقسیم آب
میراب، نگهبان و ناظر اصلی قنات، با استفاده از پنگ، زمان‌بندی دقیق حق‌آبه‌داران را تنظیم می‌کرد. به این صورت که مثلاً هر بار پر شدن پنگ معادل یک واحد زمانی خاص – مانند یک ساعت یا نیم ساعت – تلقی می‌شده و بر اساس آن، نوبت‌های آبیاری بین کشاورزان تقسیم می‌شده است. در برخی مناطق، چند پنگ با زمان‌های مختلف نیز در اختیار میراب بوده است تا متناسب با فصل، شدت جریان قنات و نیازهای زراعی تنظیمات لازم را اعمال کند.
نام‌های محلی و تنوع منطقه‌ای
بسته به منطقه جغرافیایی، این وسیله نام‌های متفاوتی داشته است. در برخی مناطق به آن سبو یا سرجه گفته می‌شود. در استان‌های کویری مانند یزد، کرمان، خراسان و حتی بخش‌هایی از اصفهان، استفاده از پنگ قدمتی چند صد و بلکه هزاران ساله دارد و به بخشی از میراث فرهنگی غیرملموس تبدیل شده است.
اهمیت فرهنگی و گردشگری
پنگ تنها یک وسیله اندازه‌گیری نیست، بلکه نماد هوش سنتی ایرانیان در بهره‌برداری پایدار از منابع محدود آب است. بازسازی و نمایش پنگ در موزه‌های مردم‌شناسی، اقامتگاه‌های بوم‌گردی و تورهای آموزشی می‌تواند نقش مؤثری در آشنایی گردشگران داخلی و خارجی با فرهنگ آب در ایران ایفا کند. شناخت ابزارهایی مانند پنگ می‌تواند به تقویت گردشگری فرهنگی و بومی در مناطق قنات‌خیز ایران بینجامد.
نتیجه‌گیری
پنگ یا پنگان یکی از نشانه‌های برجسته مدیریت سنتی منابع آب در ایران است. با وجود سادگی ظاهری، این وسیله نقش تعیین‌کننده‌ای در حفظ عدالت اجتماعی و پایداری کشاورزی در مناطق خشک و نیمه‌خشک ایران ایفا کرده است. احیای دانش بومی مرتبط با پنگ می‌تواند به توسعه پایدار گردشگری و انتقال این میراث ارزشمند به نسل‌های آینده کمک شایانی کند.
